Từ Rừng Cấm Đến Di Sản Toàn Cầu
Bối cảnh lịch sử trước khi thành lập Vườn Quốc Gia Cát Tiên
Vườn Quốc Gia Cát Tiên là một trong những khu bảo tồn thiên nhiên quan trọng nhất Việt Nam, trải dài trên ba tỉnh Đồng Nai, Bình Phước và Lâm Đồng. Với diện tích hơn 82.000 ha, vườn sở hữu hệ sinh thái rừng mưa nhiệt đới phong phú, nơi sinh sống của nhiều động thực vật quý hiếm có giá trị bảo tồn cao. Trước khi trở thành Vườn Quốc Gia Cát Tiên, khu vực này là một vùng rừng nguyên sinh rộng lớn với hệ sinh thái đa dạng, nhưng đã trải qua nhiều biến động do hoạt động khai thác và chiến tranh. Trong hàng thế kỷ, người Mạ và Stiêng – hai dân tộc bản địa – sinh sống tại đây, duy trì nền văn hóa du canh, du cư, săn bắn và hái lượm gắn liền với rừng. Họ xem Cát Tiên như một vùng đất thiêng, nơi có những cây cổ thụ hàng trăm năm tuổi và động vật hoang dã phong phú.
Tuy nhiên, vào thế kỷ 20, đặc biệt trong thời kỳ chiến tranh Việt Nam, khu rừng này chịu ảnh hưởng nặng nề bởi bom đạn, chất độc hóa học và nạn khai thác gỗ trái phép. Nhiều loài động vật quý hiếm như hổ Đông Dương, voi châu Á, bò tót bị săn bắn quá mức, đẩy chúng đến bờ vực tuyệt chủng. Sau chiến tranh, tình trạng phá rừng làm nương rẫy tiếp tục đe dọa sự tồn tại của hệ sinh thái. Chính những áp lực này đã đặt ra yêu cầu cấp thiết về bảo tồn thiên nhiên, dẫn đến quyết định thành lập Vườn Quốc Gia Cát Tiên.
Quá trình thành lập Khu bảo tồn thiên nhiên Cát Tiên (1978 - 1992)
Năm 1978, Chính phủ Việt Nam ban hành Quyết định số 360/TTg, thành lập Rừng Cấm Nam Cát Tiên với diện tích 31.000 ha. Mục tiêu chính là ngăn chặn nạn khai thác gỗ trái phép và bảo vệ hệ sinh thái rừng mưa nhiệt đới đang bị đe dọa. Đây là cột mốc quan trọng, đánh dấu sự quan tâm của Nhà nước đối với công tác bảo tồn thiên nhiên. Cùng thời gian này, các tổ chức quốc tế như WWF và IUCN bắt đầu hỗ trợ nghiên cứu, ghi nhận sự hiện diện của nhiều loài động thực vật quý hiếm như voọc mũi hếch, gấu chó, cùng các loài cây gỗ quý như cẩm lai, gõ đỏ.
Đến năm 1986, Khu Bảo tồn Nam Cát Tiên chính thức được mở rộng lên 36.000 ha và sáp nhập với Khu Bảo tồn Tây Cát Tiên (Lâm Đồng) và Khu Rừng Văn hóa - Lịch sử Đồng Nai. Tổng diện tích bảo vệ đạt 73.878 ha, tạo nên hành lang sinh thái liên kết dọc sông Đồng Nai. Việc mở rộng này nhằm kết nối các khu rừng rời rạc, bảo vệ tốt hơn môi trường sống của các loài động thực vật, đặc biệt là những loài có nguy cơ tuyệt chủng.
Ngày 13/01/1992, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định 01/CT, nâng cấp toàn bộ khu vực thành Vườn Quốc Gia Cát Tiên với diện tích 71.920 ha. Con số này được điều chỉnh từ 73.878 ha (1986) sau khi loại bỏ các khu vực không đủ tiêu chuẩn bảo tồn (đất canh tác, khu dân cư) và tập trung vào vùng lõi sinh thái giá trị nhất.
Việc thành lập VQG Cát Tiên không chỉ góp phần bảo vệ rừng nguyên sinh và các loài nguy cấp, mà còn tạo tiền đề cho công tác bảo tồn lâu dài, nghiên cứu khoa học và phát triển du lịch sinh thái tại một trong những khu rừng quan trọng nhất Đông Nam Á.
Sự kiện nâng cấp lên Vườn Quốc Gia (1992 - nay)
Sự kiện nâng cấp rừng cấp thành Vườn Quốc Gia Cát Tiên năm 1992 đã đánhdấu bước chuyển mình quan trọng, đưa Cát Tiên từ một khu bảo tồn cấp tỉnh trở thành một trong những vườn quốc gia lớn nhất Việt Nam, chịu sự quản lý trực tiếp của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn.
Tầm quan trọng của việc nâng cấp
- Tăng cường bảo vệ rừng: Quy chế quản lý nghiêm ngặt hơn giúp hạn chế nạn phá rừng, săn bắn trái phép và khai thác tài nguyên
- Thúc đẩy hợp tác nghiên cứu: Chính phủ cùng các tổ chức bảo tồn như WWF, IUCN, UNESCO triển khai nhiều dự án khảo sát đa dạng sinh học và phục hồi hệ sinh thái.
- Huy động tài trợ quốc tế: Các quỹ bảo tồn như Quỹ Môi trường Toàn cầu (GEF), Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) đã cấp kinh phí cho các chương trình bảo vệ động thực vật quý hiếm.
Những cột mốc quan trọng sau khi nâng cấp
- 2001: Được UNESCO công nhận là Khu Dự trữ Sinh quyển Thế giới, khẳng định tầm quan trọng của hệ sinh thái Cát Tiên trên phạm vi toàn cầu.
- 2003: Trở thành 1 trong 10 Vườn Di sản ASEAN, góp phần thúc đẩy du lịch sinh thái và nghiên cứu khoa học.
- 2005: Khu vực Bàu Sấu được công nhận là Khu Ramsar thứ 2.000 của thế giới, bảo vệ vùng đất ngập nước quan trọng bậc nhất Đông Nam Á.
- 2012: Chính phủ xếp hạng VQG Cát Tiên là Di tích quốc gia đặc biệt.
- 2020: Quyết định số 977/QĐ-TTg mở rộng diện tích Vườn Quốc Gia Cát Tiên lên 82.597,4 ha, gia tăng phạm vi bảo tồn rừng nguyên sinh và hệ động thực vật quý hiếm.
Việc nâng cấp lên Vườn Quốc Gia từ năm 1992 giúp Cát Tiên trở thành một trong những khu bảo tồn thiên nhiên quan trọng nhất Đông Nam Á, đóng vai trò trung tâm trong bảo vệ đa dạng sinh học, phát triển du lịch sinh thái và nghiên cứu khoa học. Với sự quản lý chặt chẽ từ Chính phủ và các tổ chức quốc tế, Cát Tiên tiếp tục là một di sản thiên nhiên quý giá của Việt Nam và thế giới.